نویسنده: دکتر نجف طهماسبی پور




 
 

اضطراب امتحان چیست؟

معمولاً همه ی ما قبل از امتحانات یا سایر رویدادهای مهم زندگی تا حدی دچار نگرانی یا تنش می شویم. نگرانی اندک در عمل می تواند به ارتقای سطح انگیزه ی ما کمک کند.
برخی از دانش آموزان و دانشجویان در هنگام امتحان، به ویژه امتحانات سرنوشت ساز، دچار تشویش شدید می شوند و ضربان قلب شان تند می زند و دست های شان می لرزد و عرق می کنند و احساس می کنند ذهن شان خالی شده است. آن ها به اهمیت امتحان و عدم موفقیت خود می اندیشند و همین اندیشه اضطراب آن ها را بیش تر می کند و عملکردشان را بیش تر تحت تأثیر قرار می دهد.
دانشجویان و دانش آموزان ممکن است به هنگام امتحان آثار گوناگونی از اضطراب را، از یک احساس نگرانی و ناراحتی ساده تا فراموشی مطالب درسی، احساس منگی یا حتی ابتلا به بیماری جسمی، تجربه کنند.
اضطراب امتحان احساس پریشانی و ترس قابل ملاحظه و فراگیر است که قبل، حین یا حتی بعد از امتحان ظاهر می شود و باعث کاهش عملکرد، ضعف در یادگیری یا افت نمرات درسی می شود.
موفقیت در امتحانات، اعم از امتحانات درسی مقاطع مختلف تحصیلی، آزمون های ورودی دانشکده ها و دانشگاه ها و امتحاناتی که در دوره های آموزشی مختلف برای ارزیابی قابلیت های خاص برگزار می شوند، معمولاً از اهمیت زیادی برخوردارند و نقشی تعیین کننده در زندگی انسان دارند؛ از این رو یکی از نگرانی های عمده ی دانش آموزان و دانشجویان نگرانی آن ها درباره ی امتحانات است. خوش بختانه در اغلب مواقع این نگرانی ها تا حدی است که آثاری مثبت به همراه دارد و موجب افزایش سطح انگیزه، توان یادگیری و کارآیی شخص در امور تحصیلی و امتحانات می شود. اما گروهی از افراد به هنگام برگزاری امتحان یا قبل از آن، آن قدر آشفته و مضطرب می شوند که توان تجزیه و تحلیل و قدرت یادگیری یا یادآوری مطالب را از دست می دهند و بعضاً دچار وقفه ی ذهنی می شوند. این افراد معمولاً دچار اضطراب امتحان هستند، نوعی اضطراب موقعیتی که به لحاظ ایجاد رنج و پریشانی زیاد و تأثیر سوء بر عملکرد تحصیلی و نمرات درسی، از آن به عنوان یک مشکل روان شناختی مهم یاد شده است.
بسیاری از افراد دچار اضطراب امتحان بر این باورند که مشکل شان چاره ناپذیر است، از این رو برای رفع مشکل خود یا هیچ گونه اقدامی نمی کنند یا این که به راه حل های نامناسب و ناکارآمد روی می آورند. در حالی که پژوهش ها نشان داده اند که راهکارهای بسیار سودمند و مؤثری برای غلبه بر اضطراب امتحان وجود دارد و با بهره گیری از آن ها می توان تنش و اضطراب را به خوبی مهار کرد، عادات مطالعه و مهارت های امتحان دادن را ارتقا بخشید و موفقیت در امتحانات را تضمین کرد.
امتحان بخشی جدایی ناپذیر از زندگی انسان طی دوره های مختلف تحصیلی است و مهم ترین روش ارزیابی استعداد فردی است.
برای ارزیابی و توصیف تغییر رفتار در نیل به اهداف آموزشی از امتحان استفاده می کنند.
اضطراب امتحان تقریباً همه گیر است و نبود آن در دانش آموز یا دانشجویی که امتحان مهمی داشته باشد غیر معمول می باشد.
عموماً اضطراب امتحان در میزان موفقیت افراد تداخل می کند، که ممکن است قبل، حین یا پس از امتحان رخ دهد.
گاهی آن را نوعی از اضطراب عملکردی می دانند و به صورت احساسی است که فرد در موقعیت های بسیار مهم از نظر عملکرد تجربه می کند. معمولاً در سطوح مختلف، از سطح خفیف که باعث افزایش هشیاری فردی است تا سطح شدید که منجر به اختلال در عملکرد است، دیده می شود.

ماهیت اضطراب امتحان چیست؟ آیا همیشه مضر است؟

اضطراب را می توان یک حالت هیجانی شایع دانست. همه ی ما دوره ها یا موقعیت هایی از زندگی را به خاطر می آوریم که در آن کم یا بیش دچار اضطراب بوده ایم؛ اما در دوران تحصیل احتمالاً بیش ترین اضطراب ما در ارتباط با امتحانات بوده است. احساس نگرانی و اضطراب در هنگام برگزاری امتحان یا ساعات و لحظات قبل از آن بخشی طبیعی از زندگی یک دانشجو یا محصل است و انتظار می رود که این افراد در دوران تحصیل بارها با آن مواجه شوند. حتی مقداری اضطراب لازم و سودمند است، زیرا هم چنان که بدن به استرس امتحان پاسخ می دهد، سطح انگیزش، هشیاری و تمرکز ذهن را بالا می برد و از این طریق به افزایش سطح کارایی و بهبود عملکرد شخص کمک می کند. با این وجود چنان چه اضطراب از حد معینی فراتر رود نه تنها مفید نیست، بلکه عملکرد فرد را مختل می کند و شکل بیمارگونه به خود می گیرد، که از آن به عنوان «اضطراب امتحان» یاد می شود. اضطراب امتحان یک احساس پریشانی و ترس قابل ملاحظه و فراگیر است که ممکن است قبل از امتحان، در طی امتحان یا بعد از امتحان ظاهر شود و کاهش عملکرد، ضعف یادگیری یا افت نمرات درسی را در پی داشته باشد. چنان چه پریشانی در حین خواندن دروس یا به هنگام فکر کردن درباره ی پیشامدهای احتمالی زمان امتحان احساس شود، اضطراب را می توان «اضطراب انتظار» نامید و در صورتی که اضطراب امتحان به شمار می روند. اغلب دانش آموزان و دانشجویان دچار اضطراب امتحان علی رغم این که زمان زیادی را صرف مطالعه و آماده کردن خود برای امتحان کرده اند، مسائلی چون اشکال در تمرکز، حواس پرتی و «وقفه های ذهنی» را مشکل بزرگ خود می دانند. آن ها از این موضوع گله مندند که شب امتحان مطالب درسی را به خوبی می دانند، اما در حین امتحان واقعی احساس می کنند که مغزشان از کار افتاده و نمی توانند پاسخ سؤالات را به خاطر بیاورند یا به درستی جواب را بنویسند. داشتن تجربه ی منفی در نتایج امتحانات اغلب مشکل را دو چندان می کند. همین که شخص در اثر اضطراب در یک امتحان دچار وقفه می شود، احتمالاً با اضطراب بیش تری سراغ امتحان بعدی می رود. اضطراب و احساس فشار بیش تر به صورت سیکلی معیوب احتمال بروز اضطراب امتحان ناتوان کننده را افزایش می دهد. بنابراین وقتی اضطراب امتحان ظاهر می شود، ممکن است یک دور باطل شکل بگیرد که به واسطه ی آن عملکرد تحصیلی و نمرات امتحانی شخص، علی رغم بهترین تلاش ها، قابلیت ها و انگیزه ها به طور قابل ملاحظه کاهش یابد.
راه حل هایی که افراد دچار اضطراب امتحان برای گذراندن موفقیت آمیز دروس در سر دارند نیز جای تأمل دارد. برخی احساس می کنند که در امتحانات چندگزینه ای مشکل دارند و مصرّند که امتحانات به صورت تشریحی برگزار شود.
عده ای دیگر برعکس امتحانات تشریحی را دشوار می دانند. عده ای ترجیح می دهند به جای امتحان کتبی، امتحان به صورت شفاهی برگزار شود و گروهی دیگر با این نظر مخالفند و امتحانات شفاهی را اضطراب آور می دانند. بسیاری از افراد دچار اضطراب امتحان اصرار دارند که مقاله ای ارائه کنند و از این طریق نمره ی قبولی را در درسی خاص بگیرند، اما برخی دیگر برای این کار نیز رغبتی نشان نمی دهند. آن چه مسلم است این گونه راه حل ها شیوه های درست و مؤثری برای کنترل اضطراب امتحان به حساب نمی آیند. صرف نظر از این که زمینه ی اضطراب چیست و شدت آن چه قدر است، پژوهش ها نشان داده اند که برای کاهش استرس و اضطراب افراد دچار اضطراب امتحان می تواند اقدامات بسیار مؤثر و سودمندی انجام داد. یک تصور غلط و در عین حال بسیار شایع درباره ی اضطراب امتحان این است که این اضطراب مضر است و باید به کلی از شر آن خلاص شد. در تلاش ها و اقدامات پیشگیرانه یا درمانی برای اضطراب امتحان به هیچ وجه چنین هدفی دنبال نمی شود، بلکه هدف اصلی، درک اضطراب و کنترل صحیح آن است. بنابراین باید سعی کرد اضطراب به افزایش سطح انگیزش، هشیاری و کارایی در امتحان منجر شود.

علل و عوامل مؤثر بر اضطراب امتحان کدام اند؟

در حوزه ی سبب شناسی اضطراب امتحان عوامل بسیار زیادی اعم از عوامل خانوادگی، آموزشگاهی، شخصیتی، شناختی و تحصیلی به چشم می خورند. صرف نظر از دیدگاه ها و نقطه نظرهای خاصی که برخی از پژوهشگران در این خصوص دارند، به نظر می رسد اضطراب امتحان پدیده ای چند عاملی باشد و در هر فردی ترکیبی از عوامل نقش عمده را ایفا می کنند. مهم ترین عوامل ایجاد کننده ی اضطراب امتحان به شرح زیر هستند:

1- عدم آمادگی کافی

یکی از عوامل بسیار مهم در ایجاد اضطراب امتحان نداشتن آمادگی کافی برای امتحان است. این موضوع ممکن است دلایل متعددی داشته باشد. به تعویق انداختن مطالعه تا واپسین ساعات قبل از امتحان، با عجله خواندن دروس درست در شب امتحان، عدم اطلاع یا اطمینان کافی از این که چه مطالبی باید فراگرفته شوند و حتی عدم احساس نیاز به مطالعه از جمله مواردی هستند که مانع از آمادگی شخص برای امتحان می شوند. گاهی اوقات شیوه های غلط در مدیریت زمان، عادات نادرست مطالعه و ناتوانی در سازماندهی صحیح مطالب درسی باعث می شوند که شخص برای امتحان آمادگی کافی نداشته باشد.

2- عوامل آموزشگاهی

آموزشگاه ها و معلمان در ایجاد یا تشدید اضطراب امتحان نقش قابل توجهی دارند. دروس مهم یا دوره های آموزشی فشرده که در آن ها نمرات کم تر از حد معین باعث مردود شدن شخص در آن دوره می شود، می توانند تأثیر به سزایی در چگونگی عملکرد شخص در امتحان داشته باشند. معلمانی که از امتحان به عنوان تنها روش ارزیابی استفاده می کنند، اضطراب زیادی را در آن دسته از دانش آموزان که «امتحان دهندگان» خوبی نیستند، دامن می زنند. انتظارات بیش از حد معلمان، مشکل بودن سؤالات امتحان، رقابت بین دانش آموزان، کم بودن زمان امتحان، محیط نامناسب امتحان و وجود عوامل مزاحم نظیر سر و صدا، نور نامناسب و امثال آن نیز می توانند بر وخامت اضطراب شخص در هنگام امتحان بیفزایند.

3- تجربیات منفی قبلی

گاهی اوقات تجربیات ناگوار فرد در امتحانات قبلی زمینه را برای اضطراب امتحان مهیا می کند. فردی که در گذشته تجربه ی وقفه یا عدم توانایی اصلاح پاسخ ها را در امتحاناتی خاص نظیر امتحانات ریاضی داشته، یا این که در این امتحانات نمره ی بسیار کمی گرفته است، ممکن است از این نوع آزمون ها همواره بیم داشته باشد و از این طریق اضطراب امتحان را در خود افزایش دهد. در این فرایند افکاری منفی درباره ی خود، پدید می آید که باعث می شود فرد به صورتی نامناسب مسائل خود را پیش بینی نماید. به این وضعیت اغلب «پیش گویی کام بخش» گفته می شود، زیرا شخص به خود می گوید مهم نیست چه اقدامی به عمل آورد، بلکه مهم این است که این وضعیت خاص مقدر شده است، و این پیش گویی معمولاً به واقعیت می پیوندد. بنابراین چنان چه فرد در گذشته تجربیاتی منفی در امتحانات داشته باشد، ممکن است متوجه این نکته شود که با نزدیک تر شدن زمان امتحان میزان اضطراب او نیز افزایش می یابد.

4- عوامل شخصیتی

افرادی که عموماً مضطرب هستند، آسیب پذیری بیش تری برای اضطراب امتحان دارند. افرادی که خود انتقادگر یا کمال گرایند، افرادی که نگاهی بدبینانه به آینده دارند، افرادی که از شکست می ترسند و افرادی که نیاز شدید به تأیید دارند نیز برای اضطراب امتحان مستعدترند. افراد دچار اضطراب امتحان ممکن است این خصلت را داشته باشند که به هنگام ناکامی (نظیر ناکامی در برابر یک سؤال امتحانی دشوار) واکنش خشم، وقفه ی ذهنی یا کنار گذاشتن تکلیف مورد نظر را از خود نشان دهند.
افرادی که دارای معیارهای بسیار سطح بالایی هستند (نظیر افراد تمامیت خواه) ممکن است باور نداشته باشند که می توانند نمرات خوبی در امتحانات بگیرند و به موفقیتی که مدنظرشان است، نایل شوند. این ویژگی آن ها نمره ی خوب گرفتن را تبدیل به یک مسئله ی بسیار هیجانی و پرفشار می کند که خود در گیجی و پریشانی مشهود در اضطراب امتحان دخیل است. متأسفانه همین که شخص در یک آزمون، اضطراب امتحان را تجربه می کند یک دور باطل شروع می شود، به این صورت که فرد یاد شده ممکن است در مورد وقوع اضطراب در امتحان بعدی دلواپس و نگران باشد (اضطراب انتظار). در نتیجه در حین مطالعه و خواندن دروس نیز دچار گیجی و حواس پرتی می شود. این مسئله به نوبه ی خود یادگیری را در فرد مختل می کند و باز هم زمینه ای است برای اضطراب بیش تر.
در بین زمینه های شخصیتی مستعد اضطراب امتحان ویژگی های دیگری چون عزت نفس پایین، منبع کنترل درونی و سنخ شخصیتی A نیز به چشم می خورند. سنخ شخصیتی A مشخصه ی افرادی است که پرخاشگر، اهل رقابت، واجد احساسات خصمانه، عجول و در تلاش مداوم برای کسب موفقیت هستند.

5- عوامل خانوادگی

برخی عوامل خانوادگی نیز در ایجاد اضطراب امتحان یا شدت بخشیدن به آن دخیلند. انتظارات بیش از حد والدین از فرزندان در ارتباط با تکالیف درسی، تنبیه و سرزنش کردن، عدم استفاده از برنامه های تشویق و تقویت، الگوی فرزند پروری خشک و غیرقابل انعطاف و اوضاع اجتماعی - اقتصادی نامناسب نمونه هایی از این عوامل خانوادگی به شمار می روند.

6- افکار منفی

در بسیاری از مواقع اضطراب امتحان ناشی از افکار منفی است، به خصوص زمانی که شخص مطالعه ی کافی داشته و خود را کاملاً برای امتحان آماده کرده است. افکار منفی ممکن است مربوط به عملکردهای قبلی در امتحانات، چگونگی عملکرد سایر دوستان و هم کلاسی ها، پیامدها و عواقب ناگوار ناشی از کارایی ضعیف در امتحان یا موضوعاتی دیگر باشند.

علایم و نشانه های اضطراب امتحان کدام اند؟

علایم و نشانه های اضطراب امتحان را می توان در چند مؤلفه جای داد:

1- علایم شناختی

بخشی مهم از علایم شناختی اضطراب امتحان افکار و خودگویی های منفی است که قبل از امتحان، در حین امتحان یا بعد از امتحان در ذهن شخص می گذرد. (به عنوان مثال «من باید بالاترین نمره را بگیرم»، «هیچ سؤالی را بلد نیستم»، «دارم خودم را گول می زنم».)
علایم شناختی دیگر عبارتند از ناتوانی در سازمان دهی افکار، اشکال در تمرکز، افکار نگران کننده در مورد بهتر عمل کردن دیگران و مقایسه ی خود با آن ها، اشکال در خواندن یا فهم سؤالات، اشکال در به خاطر آوردن واژه ها و مفاهیم کلیدی به هنگام پاسخ دادن به سؤالات تشریحی و احساس خالی بودن سر یا وقفه ی ذهنی.

2- علایم عاطفی و هیجانی

جنبه های هیجانی اضطراب امتحان شامل احساساتی در ارتباط با موقعیت اضطراب زاست. این علایم عبارتند از احساس دلهره، سراسیمگی، یأس، خشم، ترس، غمگینی و احساس آسودگی به محض پایان یافتن امتحان. گاه گریه کردن نیز به عنوان یک واکنش عاطفی در افراد دچار اضطراب امتحان دیده می شود.

3- نشانه های رفتاری

هم چون سایر حالات اضطرابی، در اضطراب امتحان نیز برخی نشانه های رفتاری به چشم می خورد. بی قراری، بازی کردن با انگشتان، با سرعت قدم زدن، تنش حرکتی، لرزش و حتی سوء مصرف دارو و مواد و رفتارهایی که در نهایت نتیجه ی معکوس به همراه دارند (نظیر عصبانیت و پرخاش گری) از این قرارند.

4- علایم و نشانه های فیزیولوژیک

بدن انسان به لحاظ فیزیولوژیک به استرس و اضطراب امتحان پاسخ می دهد. علایم بدنی و فیزیولوژیک عبارتند از: تعریق، خشکی دهان، اسهال، تکرر ادرار، افزایش ضربان قلب، احساس گیجی، کوتاه شدن تنفس، احساس دل به هم خوردگی، خیس شدن کف دست ها، سردرد، تنش عضلانی، تهوع، استفراغ، احساس ضعف یا از حال رفتن و لرزش.

5- سایر علایم و نشانه ها

علاوه بر نشانه هایی که در بالا به آن ها اشاره شد، ممکن است افراد دچار اضطراب امتحان مسائل دیگری نیز داشته باشند. عملکرد ضعیف در امتحان با وجود فهم کامل مطالب در کلاس درس یا به هنگام مطالعه، بازخوانی مکرر سؤالات امتحانی به منظور درک درست آن ها، بدون جواب گذاشتن سؤالات و به خاطر آوردن پاسخ ها بلافاصله پس از ترک جلسه ی امتحان از جمله مسائلی هستند که بسیاری از افراد دچار اضطراب امتحان از آن ها رنج می برند. برخی از این افراد با تمارض، مطرح کردن یک وضعیت اضطراری یا دلیل تراشی سعی می کنند امتحان ندهند یا آن را به تعویق بیندازند. و بالاخره ترس از نمره نیاوردن و احساس تنش مداوم حتی بعد از این که امتحان پشت سر گذاشته شده است، از جمله مسائل رایج دیگر به شمار می روند.

اهمیت کنترل اضطراب امتحان در چیست؟

1- دانشجویانی که از لحاظ توانایی و استعداد یادگیری در سطح یکسانی می باشند، عملکرد تحصیلی متفاوتی هنگام امتحان و یادگیری مطالب قبل از امتحان نشان می دهند. این تفاوت بیش تر ناشی از میزان اضطرابی است که هنگام امتحان یا قبل از امتحان می تواند در افراد باعث بروز عملکردهای متفاوتی شود. در برخی شدت اضطراب به حدی است که به شکل بیمارگونه ای منجر به اختلال در تمرکز و یادآوری مطالب آموخته شده می شود.
2- هر ساله دانش آموزان و دانشجویان زیادی در مدارس و دانشگاه های کل کشور با وجود توانایی و استعداد خوب جهت ادامه ی تحصیل دچار افت تحصیلی شده و در پاره ای موارد، مجبور به ترک تحصیل می شوند. این موضوع می تواند نقش اضطراب امتحان را بیش تر نشان دهد، چون که بخشی از علل ترک تحصیل یا افت تحصیلی دانش آموزان و دانشجویان ناشی از اضطراب شدید و بیمارگونه است و بدین سبب هزینه های زیادی را بر افراد، خانواده ها و جامعه تحمیل می کند، لذا کنترل آن جهت افزایش سطح عملکرد و کاهش هزینه ها بسیار مؤثر می باشد.
3- افزایش بی میلی و بی رغبتی فرد به علت افت تحصیلی ناشی از اضطراب باعث بروز عواقب وخیم در فرد، اجتماع و خانواده می شود. یکی از عوامل بسیار مهم افت تحصیلی در افراد به علت اضطراب امتحان، دور شدن از جمع هم کلاسی ها و طرد از اجتماع است که این خود باعث کاهش علاقه به فعالیت های روزمره و اجتماعی می شود. اجتماع گریزی، تعارضات خانوادگی، بزهکاری، تمایل به انجام رفتارهای آسیب زا نظیر گرایش به مصرف سیگار و مواد مخدر و... می توانند از عوارض ناگوار افت تحصیلی نیز باشند. گاهی کاهش اعتماد به نفس، گوشه گیری و ابتلا به انواع آسیب های روانی نظیر بیماری های اضطرابی، افسردگی و پرخاشگری از نتایج طرد اجتماعی افراد مذکور می باشند و هزینه های سنگینی را بر خانواده و اجتماع تحمیل می کنند.
4- اضطراب امتحان باعث تداوم نقش منفی به صورت سیکل معیوب می شود. وجود اضطراب بالا باعث کاهش تمرکز و کارایی دانش آموزان می شود و در اخذ نمرات قبولی مداخله می کند، لذا خود این پدیده منجر به بروز جدی اضطراب شده و تداخل بیش تری در عملکرد ایجاد می شود.
5- ایجاد سایر اختلالات نظیر اختلالات فیزیولوژیکی، علایم جسمانی و... علاوه بر آسیب های روانی مختلف و گاهی تداوم اضطراب های بیماری زا با تولید بیش از اندازه ی هورمون ها و ناقل های شیمیایی واسط می تواند عوارض جسمانی زیادی را نظیر زخم های گوارشی، مشکلات قلبی، تنفسی و... ایجاد کند، هر چند وجود اضطراب باعث تشدید بیماری های جسمی زمینه ای می شود.
6- به علت سرنوشت ساز بودن امتحانات، بسیاری از دانش آموزان و دانشجویان سخت ترین ساعات و روزهای خود را در ایام امتحانات سپری می کنند. وجود اضطراب امتحان در افراد باعث می شود که ایام امتحانات وضعیت بسیار سختی را برای آن ها ایجاد کند، چرا که از یک طرف قبولی در امتحانات و پیشرفت تحصیلی برای آنان اهمیت فراوانی دارد و از طرف دیگر اضطراب بالای امتحان مانع عملکرد صحیح آنان می شود، لذا باعث تحمل رنج و عذاب زیادی می شود.
7- برای این که امتحانات و ارزشیابی هایی که از دانش آموزان و دانشجویان به عمل می آید یادگیری واقعی و پیشرفت تحصیلی آنان را نشان می دهد، مطالعه در مورد اضطراب امتحان، علل و روش های کاهش و درمان آن ضروری است. کنترل صحیح اضطراب امتحان به کمک راهکارهای مناسب نه تنها باعث پیش گیری از بروز عوارض متعدد آن می شود، بلکه با ایجاد آرامش فردی و خانوادگی منجر به بروز خلاقیت های خاص شده و دانش آموزان و دانشجویان می توانند به اوج استعدادهای خود نایل شوند و با خودباوری در جهت پیشرفت های علمی و عملی مناسب حرکت کنند.
8- با توجه به این که یکی از عوامل مهم اضطراب دانش آموزان و دانشجویان شرکت در امتحانات و حتی تفکر پیرامون امتحان می باشد و از طرفی اجرای امتحانات جهت درجه بندی افراد و داشتن معیاری به منظور هدایت آنان برای ادامه ی تحصیل یا گذراندن دوره های تحصیلی، امری اجتناب ناپذیر است، لذا خود به خود کنترل اضطراب ناشی از امتحان امری خطیر تلقی می شود.

اثر اضطراب بر میزان یادگیری چگونه است؟

برای اضطراب سطوح مختلفی در نظر گرفته می شود؛ چنان چه اضطراب در سطح خفیفی باشد یا اضطراب وجود نداشته باشد، با توجه به کم اهمیت جلوه یافتن موضوع مورد یادگیری، میزان آمادگی برای مطالعه، دقت و تمرکز پایین بوده و به همان اندازه میزان یادگیری نیز کاهش نشان می دهد. در صورتی که اضطراب در سطحی متوسط باشد، بدان اضطراب تسهیل کننده می گویند، یعنی اضطرابی که باعث تسهیل یادگیری و یادآوری آموخته ها می شود، لذا عملکرد فرد بالا می رود؛ اما با افزایش سطح اضطراب (اضطراب شدید) به علت اختلال در دقت و تمرکز در هنگام مطالعه و حواس پرتی ناشی از آن، یادگیری مطالب کاهش می یابد و فرد با صرف وقت بیش تری، مطالب کم تری را یاد می گیرد، این موضوع به بروز سیکل معیوب «اضطراب بیش تر - کاهش بیش تر در یادگیری منجر می شود که نهایتاً منجر به کاهش عملکرد تحصیلی و بروز اضطراب بالاتر می شود (رابطه ی اضطراب بالا و میزان یادگیری در نمودار مشخص شده است)
همان طوری که نمودار بعدی ملاحظه می شود، ارتباط اضطراب با سطح یادگیری به شکل رابطه ای خطی و مستقیم یا معکوس نیست، یعنی این که هرچه سطح اضطراب بالا باشد میزان یادگیری بیش تر نمی شود و بالعکس بدین معنی هم نمی باشد که هرچه سطح اضطراب بالا رود میزان یادگیری پایین آید، بلکه نمودار به شکل زنگوله ای می باشد که در آن افزایش سطح اضطراب در حد معینی باعث افزایش میزان یادگیری می شود، اما با افزایش بیش تر سطح اضطراب میزان یادگیری کاهش می یابد و از آن حد به بعد میزان یادگیری به شدت کاهش می یابد. توجه به این نمودار نشان می دهد که اضطراب در حد متوسط نه تنها عملکرد یادگیری را کاهش نمی دهد، بلکه بهبود هم می بخشد؛ لذا باید توجه داشت که شدت اضطراب خیلی بالا نباشد، چون که می تواند باعث کاهش شدید یادگیری شود.

اضطراب امتحان در دختران و پسران چه تفاوتی دارد؟

در برخی تحقیقات میزان شیوع اضطراب امتحان بازدارنده (بالا) در بین دانشجویان دختر نسبت به دانشجویان پسر بالاتر است، به طوری که این میزان به ترتیب در دختران 29/6 درصد و در پسران نیز 26/8 درصد می باشد، به علاوه این که میزان شیوع اضطراب امتحان تسهیل کننده (متوسط) نیز در بین آنان متفاوت است و این میزان در بین پسران بیش تر از دختران می باشد.
با این وصف نتایج برخی پژوهش ها نشان داد که تعداد بیش تری از دختران از میزان بالایی از اضطراب امتحان رنج می برند و این می تواند بر عملکرد تحصیلی آن ها اثرات منفی بگذارد و اتفاقاً تعداد بیش تری از پسران تحت تأثیر سطح معینی از اضطراب می توانند عملکرد تحصیلی بهتری داشته باشند.
در اغلب پژوهش ها، رابطه ی منفی بین اضطراب و عملکرد تحصیلی در زنان بالاتر از مردان گزارش شده است. این رابطه در مورد احساس نگرانی بیش تر از هیجان پذیری دیده می شود. در امتحانات شفاهی این رابطه بین اضطراب امتحان و جنس مشاهده نشده است اضطراب امتحان بیش ترین تأثیر منفی در میان مردان دارای توانایی متوسط در مقایسه با مردان دارای توانایی بالا و پایین می گذارد. این بدین معناست که هرچه توانایی مردان از لحاظ معلومات و آمادگی جهت امتحان بالا باشد، از میزان تأثیرات اضطراب امتحان کاسته می شود، و بالعکس مردانی که توانایی بالایی ندارند، تأثیر منفی اضطراب در آنان بیش تر خواهد بود، این در حالی است که اضطراب امتحان در زنانی که دارای توانایی بالایی از نظر معلومات و آمادگی و... هستند اثرات منفی بیش تری دارد تا زنانی که توانایی پایین تری دارند.
در میان زنان، بیش ترین تأثیر منفی اضطراب امتحان برای افراد دارای توانایی بالا نشان داده شده است، در حالی که اضطراب بر عملکرد دختران دارای توانایی پایین تأثیر مثبت دارد.
در برخی پژوهش ها اعلام شده است که بین نوع اضطراب امتحان (تسهیل کننده، بازدارنده) و جنسیت رابطه ای وجود دارد. پسران بیش تر از دختران اضطراب امتحان تسهیل کننده دارند و این نکته مهم است، چرا که در یک تحقیق 41/5 درصد پسران اضطراب متوسطه داشته اند، در صورتی که 33/9 درصد دختران واجد این نوع اضطراب بوده اند که به نوبه ی خود جای تأمل دارد. ذاتس و جاسین (1985) تأکید می کنند که زنان تمایل دارند تا عملکرد خود را از آن چه هست ضعیف تر و مردان برعکس بهتر، ارزیابی کنند. آن ها دریافتند در حالی که پسران دارای اضطراب امتحان بالا در موقعیت استرس آمیز عملکرد ضعیفی نشان می دهند، دختران دارای اضطراب امتحان بالا بهتر عمل می کنند. به نظر می رسد سطح اضطراب با ادراکات نقش جنسیتی مرتبط باشد. توبیاس (1986) نشان داد که میزان خودکارآمدی با احساس مردانگی رابطه ی مثبتی داشته و با احساس زنانگی رابطه ای ندارد و لذا افراد مبتلا به اضطراب امتحان در برخی از ویژگی های همراه با نقش جنسیتی مردانه نقایصی دارند. باس (1980) می گوید که نقش جنسیتی برای زنان با اضطراب اجتماعی همراه است، اما برای مردان چنین نیست.
نتایج متناقضی که در مورد روابط بین اضطراب و عملکرد جنس گزارش شده است، حاکی از آن است که این موضوعات نیاز به پژوهش ها و بررسی های بیش تری دارند. احتمالاً تفاوت های نقش جنسیتی در اضطراب امتحان تا حدی به ویژگی های زمینه و بافت فرهنگی نیز بستگی دارد.

چگونه یک فرد می تواند تشخیص دهد که اضطراب امتحان شدید دارد؟

اضطراب امتحان نظیر سایر انواع اختلالات اضطرابی یک سری علایم و نشانه ها دارد و به کمک شناسایی آن ها می توان به وجود و حتی شدت اضطراب امتحان پی برد. گاهی دانش آموزان و دانشجویان به دلیل وجود مداوم این نوع اضطراب طی سالیان تحصیل، به وجود آن عادت کرده اند و صرفاً از طریق افت تحصیلی و کاهش نمرات امتحانی به وجود آن پی می برند، در صورتی که قبل از بروز عوارض گوناگون از طریق شناسایی علایم و نشانه ها می توان به وجود آن پی برد.
افراد با بروز برخی علایم متوجه وجود اضطراب شدیدی در خود امتحان می شوند، علایمی نظیر:
1- به هم خوردن خواب یا نگرانی های جدی قبل از خواب در مورد وضعیت امتحان
2- به هم خوردن اشتها در روز امتحان
3- احساس ناامیدی یا وحشت و ترس در هنگام مطالعه برای امتحان
4- احساس عدم تمرکز یا خستگی و ملالت
5- خمیازه ی زیاد حین مطالعه یا امتحان
6- احساس گیجی و منگی یا حملات اضطرابی
7- احساس توقف ذهنی و تجربه ی تعریق کف دست ها
8- سر درد، تهوع یا...
9- احساس گناه یا احساس تقصیر و سرزنش کردن خود به دلیل عدم مطالعه ی کافی پس از امتحان
10- احساس افسردگی یا اضطراب پس از امتحان
با وجود تعدادی از این علایم از قبل، حین یا پس از امتحانات می توان شک قوی در خصوص وجود اضطراب امتحان پیدا کرد و در صدد چاره جویی برآمد.
شیوع اضطراب امتحان چگونه است؟
1- برخی مطالعات نشان داده اند که اضطراب امتحان با افزایش سن بیش تر می شود. به نظر می رسد اضطراب امتحان بین سنین 10 تا 11 سالگی شکل می گیرد و ثبات می یابد و تا بزرگ سالی ادامه می یابد.
2- رابطه ی منفی بین اضطراب و عملکرد تحصیلی برای زنان بالاتر از مردان است که در مورد مؤلفه ی نگرانی بیش تر از مؤلفه ی هیجان پذیری بوده است.
3- در امتحانات شفاهی تفاوت معنی داری بین دو جنس مشاهده نشده است.
4- اضطراب امتحان بیش ترین تأثیر منفی را در عملکرد در میان مردان دارای توانایی متوسط در مقایسه با مردان دارای توانایی بالا و پایین دارد، ولی در زنان بیش ترین تأثیر منفی اضطراب امتحان برای دختران دارای توانایی بالا نشان داده شده است، در صورتی که اضطراب بر عملکرد دختران دارای توانایی پایین تأثیر مثبت دارد.
5- بین نوع اضطراب امتحان (تسهیل کننده - بازدارنده) و جنس رابطه وجود دارد، به طوری که پسران بیش تر از دختران اضطراب امتحان تسهیل کننده دارند. پسران دارای اضطراب امتحان بالا در موقعیت استرس آمیز عملکرد ضعیفی نشان می دهند و دختران دارای اضطراب امتحان بالا بهتر عمل می کنند. برخی مطالعات حدود 20 درصد دانش آموزان را دچار اضطراب امتحان شدید و 16 درصد را دچار اضطراب امتحان متوسط اعلام کرده اند.
6- در یک مطالعه 15 درصد از دانشجویان آمریکا مبتلا به اضطراب امتحان شدید بودند، به نحوی که در عملکرد تحصیلی آن ها اثرات نامطلوبی گذاشته بود (هیل، 1984).
7- انجمن اضطراب امتحان آمریکا میزان اضطراب امتحان بالا بین دانش آموزان را 16 تا 20 درصد (شایع ترین آسیب دوران مدرسه) و میزان اضطراب امتحان متوسط را 18 درصد اعلام کرده است. میزان عملکرد دانش آموزان با اضطراب امتحان بالا حدوداً 12 درصد کم تر از دانش آموزان با اضطراب امتحان پایین است.
این دانش آموزان دچار توقف یا انسداد فکری هنگام امتحان می شوند. کارکرد حافظه و میزان آگاهی شان کاهش و میزان اشتباهات افزایش می یابد و نهایتاً سطح نمره ی امتحانات شان پایین می افتد.
8- در اغلب مطالعات انجام شده شیوع اضطراب امتحان را از 10 تا 30 درصد گزارش کرده اند.
9- در یک مطالعه در زاهدان (لشگری پور، 1384) شیوع اضطراب امتحان در دانش آموزان مقطع راهنمایی 42 درصد گزارش شد.
10- در یک بررسی در بین دانشجویان دانشگاه شهید رجایی 30 درصد دختران و 26 درصد پسران اضطراب امتحان داشتند.

پژوهش های انجام گرفته در داخل کشور درباره ی اضطراب امتحان چه نتایجی داشته است؟

در ایران تحقیقات اندکی در زمینه ی اضطراب امتحان انجام شده است، در ذیل به نمونه هایی از آن اشاره می شود:
1- سعادت (1363) تحقیقی تحت عنوان «تأثیر اضطراب در یادگیری» انجام داده است که نتیجه ی آن مؤید وجود ارتباط و همبستگی منفی بین یادگیری و اضطراب است. این تحقیق تفاوت میان اضطراب بین زن و مرد را رد کرد و لزوم اضطراب در حد اعتدال را برای شروع هر کار و فعالیتی در انسان مفید و سازنده دانست و به اثبات رساند که اضطراب در افراد ضعیف و قوی هیچ گونه اثری ندارد و در صورتی که خیلی زیاد شود در افراد متوسط تأثیر تخریبی به همراه دارد.
2- کرمعلی سیجانی (1372) تحقیقی تحت عنوان «بررسی میزان اضطراب ناشی از امتحانات دروس در دانش آموزان سال سوم دبیرستان» انجام داد. در این تحقیق پژوهشگر دریافت که امتحان و شرکت در آن موجب افزایش میزان اضطراب در افراد می شود، ولی میزان این افزایش اضطراب در افراد مختلف متفاوت است.
3- اعتماد تورشکی (1374) تحقیقی در مورد نقش مشاوره ی گروهی در کاهش اضطراب امتحان در گروهی از دانش آموزان انجام داده است. در جلسات از آرمیدگی عضلانی و حساسیت زدایی منظم و بحث های عقلانی استفاده شد.
یافته های تحقیق نشان داد که اضطراب دانش آموزانی که در مشاوره ی گروهی شرکت کرده اند، به طور معناداری کم تر از دانش آموزانی است که در مشاوره ی گروهی شرکت نکرده اند.
4- دادستان و دانش پژوه (1374) تحقیقی را بر روی تعدادی دانش آموز انجام دادند و نتیجه گرفتند که اولاً مقیاس اضطراب امتحان با عوامل سایر مقیاس های اضطراب (نظیر مقیاس کتل) همبستگی داشت و لذا رابطه ی بین اضطراب امتحان و عوامل اضطرابی شخصیت تأیید شد. ثانیاً سطح اضطراب امتحان بر معدل کل دروس اختصاصی به طور معناداری مؤثر بود و بر این اساس تأثیر اضطراب امتحان بر کاهش عملکرد تحصیلی روشن شد. ثالثاً پاره ای از عوامل اضطرابی به طور معناداری بر نمره های تحصیلی تأثیر داشتند. از مقیاس اضطراب کتل در این تحقیق به عنوان معیاری استاندارد برای اندازه گیری سطح اضطراب استفاده شده است و علایم اضطرابی را در اشخاص می سنجد.
تفاوت پژوهش حاضر با پژوهش های پیشین در این است که در پژوهش های قبلی به طور خاص روی فراوانی عوامل مؤثر بر ایجاد اضطراب امتحان و سهم هر یک از این عوامل بررسی انجام نشده است؛ به علاوه این که الگوی توزیع این عوامل به صورتی روشن مشخص نشده است. از طرفی این پژوهش با مشخص کردن سهم هر یک از عوامل مؤثر بر اضطراب امتحان میزان اضطراب امتحان را به طور جداگانه در دانشجویان (از نظر جنسیت، گرایش تحصیلی) مشخص می کند و از طرف دیگر میزان اضطراب امتحان در دانشجویان دانشکده های مختلف و سهم هر یک از عوامل مؤثر در آن در پژوهش حاضر مورد بررسی قرار گرفته است که نمونه ی آن در پژوهش های مختلف (داخل و خارج)، تا جایی که محقق پیگیری کرده است، وجود ندارد.
5- طهماسبی پور (1389) نتایجی که در این تحقیق به دست آمد شامل موارد زیر است:
الف) میزان شیوع اضطراب امتحان در بین کلیه ی دانشجویان 28/3 درصد بوده که میزان آن در بین دانشجویان دختر بیش تر از دانشجویان پسر گزارش شده است (29/6 درصد در مقابل 26/1 درصد).
ب) عوامل تحصیلی و خانوادگی در بین دانش آموزان پسر و عوامل شخصیتی و خانوادگی در بین دانشجویان دختر نقش بسیار مهمی در بروز اضطراب امتحان ایفا می کردند، لذا عوامل خانوادگی نقش برجسته ای در هر دو جنس را به خود اختصاص داد.
ج) هم از نظر میزان شیوع اضطراب امتحان و هم از نظر عوامل سبب ساز آن، دانشکده های مختلف با هم تفاوت داشتند، که بر اساس علایق دانشجویان به رشته های مختلف و سیستم آموزشی حاکم بر دانشکده ها این نتایج قابل استناد بود.
منبع مقاله :
طهماسبی پور، نجف؛ (1390)، اضطراب امتحان: پیامدها و راه های کنترل آن، تهران: نشر قطره، چاپ اول